Những dáng thế phù hợp với bonsai tre

Trong vườn bonsai phong phú, cây tre là một hình ảnh đặc biệt. Không mang dáng vẻ cổ kính hay uốn lượn, tre mang đến cảm giác thanh thoát và nhẹ nhàng. Tre là biểu tượng của người quân tử trong văn hóa Á Đông. Tuy nhiên vì đặc tính sinh học khác biệt nên cây tre lại không phù hợp với nhiều kiểu dáng bonsai. Bài viết này sẽ phân tích sâu những kiểu dáng bonsai phù hợp với cây tre. Đồng thời cung cấp hướng dẫn tạo hình và chăm sóc đúng cách.

I. Đặc điểm sinh học và tạo hình của tre trong nghệ thuật bonsai

Trước khi nói đến dáng thế, cần hiểu đặc điểm sinh học của cây tre.

Thân rỗng, chia đốt rõ ràng: Khác với nhiều loại cây cảnh có thân gỗ đặc. Tre có cấu trúc rỗng bên trong, do đó dễ gãy nếu bị uốn cong mạnh.

Mọc theo bụi hoặc nhánh: Tre phát triển theo cụm, chồi non mọc từ gốc rồi lan dần thành bụi lớn. Do vậy tre thường không phát triển theo một thân chính vượt trội như các loại cây khác.

Rễ chùm, lan nhanh: Tre có hệ thống rễ lan rộng, dễ phát tán trong đất.

Tốc độ phát triển nhanh, khó kiểm soát chiều cao: Bonsai tre dễ cao nhanh, khó duy trì hình dáng nhỏ gọn.

Chính những đặc điểm này khiến tre không phù hợp với những thế bonsai uốn lượn, phức tạp.

II. Những kiểu dáng bonsai phù hợp với cây tre

1. Dáng Rừng 

Đây được xem là dáng phổ biến và phù hợp nhất với bonsai tre. Bởi tre trong tự nhiên thường mọc thành bụi, thành khóm. Khi đưa vào chậu, bố cục nhiều thân cây sẽ tạo cảm giác như một “ rừng tre thu nhỏ”.

a. Đặc điểm:

Từ 5 – 15 thân tre được trồng vào một chậu, sắp xếp theo thứ tự chiều cao. Gốc cây thường xếp lệch nhau để tạo chiều sâu và tự nhiên. Có thể kết hợp thêm đá, rêu, tượng nhỏ tạo thành tiểu cảnh đồng quê.

b. Ý nghĩa:

Gợi hình ảnh lũy tre làng, biểu tượng của văn hóa Việt. Chúng tạo cảm giác bình yên, hài hòa, gần gũi thiên nhiên. Thể hiện tinh thần cộng đồng, sự đoàn kết.

c. Ưu điểm:

Dễ làm, không cần uốn dây phức tạp. Dễ duy trì, ít biến dạng dáng. Bên cạnh đó, rất phù hợp để trang trí trong sân vườn hoặc không gian thiền.

2. Dáng Trực 

Nếu người chơi thích tạo hình đơn lẻ, dáng trực là lựa chọn tối ưu cho tre.

a. Đặc điểm:

Một thân chính mọc thẳng, khỏe khoắn, các măng tre con mọc quanh. Thân có thể cao hoặc vừa phải tùy vào mục đích trang trí. Gốc cây thường nổi rõ, rễ lan nhẹ tạo cảm giác vững chãi.

b. Ý nghĩa:

Thể hiện khí chất quân tử: ngay thẳng, trung thành, không khuất phục. Là hình ảnh đặc trưng của người quân tử trong thơ ca, triết lý Á Đông. Thân tre thẳng tượng trưng cho chính trực, tinh thần vượt khó.

c. Ứng dụng:

Trồng trong chậu nhỏ đặt trong nhà, phòng khách, bàn làm việc. Kiểu này thích hợp làm quà tặng mang ý nghĩa phong thủy.

3. Dáng Xiên 

Tre cũng có thể trồng theo dáng xiên, nhất là khi tạo hình các thân tre nghiêng nhẹ như bị gió đẩy.

a. Đặc điểm:

Thân chính mọc nghiêng khoảng 30 – 60 độ so với mặt đất. Các chồi phụ mọc từ gốc tạo thế cân bằng. Dáng xiên cần cố định thân khi còn non để giữ góc nghiêng ổn định.

b. Ý nghĩa:

Tượng trưng cho sự mềm dẻo, thích nghi trong mọi hoàn cảnh. Biểu hiện triết lý sống uyển chuyển nhưng không yếu đuối.

c. Lưu ý:

Không nên ép tre cong quá mức vì dễ gãy. Cần chọn giống tre có thân dẻo như trúc quân tử hoặc tre Nhật.

4. Dáng cảnh quan

Đây là dạng bonsai kết hợp tre với các yếu tố tiểu cảnh như nhà tranh, bờ ao, đá, người đi câu…

a. Đặc điểm:

Tre đóng vai trò làm nền cảnh: hàng rào tre, cụm tre sau nhà, bờ ao… Có thể phối cảnh với non bộ, nhà sàn, cầu khỉ, thuyền nan… Dùng giống tre nhỏ, lá thưa để không che khuất cảnh quan chính.

b. Giá trị nghệ thuật:

Mang đậm bản sắc văn hóa Việt: "Tre giữ làng, giữ nước..." Truyền tải cảm xúc, ký ức về làng quê, tuổi thơ, quê nhà.

III. Kỹ thuật tạo hình bonsai tre 

1. Chọn giống tre phù hợp để tạo hình

Không phải giống tre nào cũng thích hợp để làm bonsai. Đặc điểm lý tưởng bao gồm: thân nhỏ, mọc chậm, lá mảnh và có khả năng chịu cắt tỉa.

Trúc quân tử: Thân mảnh, thẳng đứng, rất phù hợp cho dáng trực hoặc tiểu cảnh phong cảnh.

Tre lùn Nhật (Bambusa ventricosa): Lá nhỏ, tăng trưởng chậm phù hợp chậu nhỏ.

Trúc cần câu: Dẻo dai, dễ uốn nhẹ, mọc thẳng đều hợp dáng rừng hoặc trực.

Tre ngà mini: Tán rộng, lá nhỏ  thích hợp tiểu cảnh mang tính trang trí.

2. Tạo hình dáng và bố cục

a. Tạo dáng rừng 

Bước 1: Chuẩn bị ít nhất 5-7 cây tre con, cao thấp khác nhau.

Bước 2: Trồng các cây trong chậu dài, sắp xếp theo bố cục 3 lớp: Cây cao ở giữa hoặc phía sau, cây thấp dần về hai bên và chừa khoảng trống để tạo chiều sâu.

Bước 3: Phủ rêu, đặt đá hoặc tượng nhỏ để tăng tính tự nhiên.

Bước 4: Giữ cây theo vị trí 1–2 tuần, tưới nước đều, bón phân loãng.

b. Tạo dáng trực – xiên 

Tạo dáng trực:

Chọn cây có thân thẳng, mọc đều.

Trồng vào chính giữa chậu tròn hoặc gần rìa của chậu vuông.

Cắt bỏ măng con không đúng vị trí hoặc mọc chen chúc.

Tạo dáng xiên:

Dùng que nẹp nhẹ kéo thân nghiêng sang một bên khi cây còn non.

Không uốn bằng dây đồng như với cây thân gỗ vì dễ gãy.

Đặt đá hoặc vật chặn phía sau thân để cố định hướng nghiêng.

c. Tạo tiểu cảnh phong cảnh

Dùng 2–3 cụm tre nhỏ làm nền.

Phối hợp với tượng người, mái nhà tranh, đá núi, đường đất…

Đặt trọng tâm vào cảnh quan, tre chỉ đóng vai trò gợi hình làng quê.

3. Cắt tỉa và điều chỉnh dáng cây

a. Cắt tỉa lá và chồi

Mục tiêu: Giữ tán gọn, hạn chế chiều cao, giữ dáng bonsai.

Thời điểm: Cắt tỉa mỗi 3–4 tuần vào mùa phát triển (mùa xuân – hè).

Cách làm:

Dùng kéo bén để cắt lá già, lá khô hoặc những chồi mọc lệch.

Cắt sát gốc những măng mọc sai hướng hoặc mọc quá dày.

Không cắt toàn bộ lá trong một lần vì dễ gây sốc cây.

b. Tỉa gốc và kiểm soát bụi

Sau 3–6 tháng, các rễ phụ và chồi mới sẽ mọc dày. Nên tỉa bỏ các chồi không cần thiết để giữ tán thông thoáng. Duy trì 2–3 thân chính để làm điểm nhấn, còn lại làm nền hoặc loại bỏ.

4. Cố định và tạo thế (không uốn dây)

Khác với bonsai truyền thống, tre không nên uốn dây kim loại vì:

Thân rỗng → dễ gãy nếu lực quá mạnh.

Đốt tre ngắn → không có độ dẻo dài.

Thay vào đó, người chơi nên dùng:

Que tre/tre nẹp mảnh: Để kéo nhẹ thân cây theo hướng mong muốn.

Chốt cố định bằng dây thun hoặc dây bố mềm: Cố định thân khi tre còn non.

Gió tự nhiên hoặc ánh sáng nghiêng: Lợi dụng ánh sáng và hướng gió để điều chỉnh hướng phát triển.

5. Chậu trồng và bố cục đất

a. Chọn chậu

Dáng rừng: Chậu dài, nông, màu trung tính (nâu đất, xám nhạt).

Dáng trực: Chậu tròn hoặc vuông, gốm thô mộc.

Tiểu cảnh: Khay cảnh lớn, có khe rãnh thoát nước tốt.

b. Đất trồng

Thành phần: Đất thịt nhẹ + tro trấu + xơ dừa + đất Akadama (nếu có). Độ thoát nước cao, tơi xốp, giữ ẩm vừa phải. Bạn có thể trộn thêm vỏ trấu sống hoặc sỏi nhỏ để hạn chế rễ lan mạnh.

6. Bón phân và kiểm soát tăng trưởng

a. Phân bón

Dùng phân hữu cơ hoai mục hoặc phân trùn quế. Bón phân NPK 1 tháng/lần trong mùa phát triển. Không bón phân đạm quá nhiều – sẽ làm cây cao nhanh, mất dáng.

b. Kiểm soát chiều cao

Cắt ngọn thường xuyên nếu cây cao quá mức. Giới hạn bằng chậu nhỏ, giúp kiềm chế tốc độ phát triển. Trồng trong chỗ có ánh sáng dịu hoặc bán râm để hạn chế bức xạ mạnh.

Cây tre không phải là đối tượng phổ biến trong nghệ thuật bonsai, nhưng lại có chỗ đứng bởi vẻ đẹp riêng của nó. Để khai thác vẻ đẹp của cây tre trong bonsai, người chơi nên chọn những kiểu dáng phù hợp. Thêm vào đó là bố cục mở, gợi cảnh và có chiều sâu thẩm mỹ. Dáng rừng, trực, xiên, phong cảnh là những kiểu dáng lý tưởng mà bạn có thể tham khảo